Kur’an’ın Mantuk Ve Mefhumu Nedir?

Kur’an açısından mantuk Kur’an ayetlerinde hiçbir tevile ihtiyaç duymadan doğrudan anlaşılan ilk manadır. Cümle tek bir mana ifade eder ve başka bir ihtimal söz konusu değil ise buna nas denilir ve ayetlerin telafuzu bizi doğrudan ayetin delaletine götürür.

Mefhum; lafızdan konuşma mahalli dışında anlaşılan husustur. Yani mefhum, lafzın delalet edilenin kendisine delalet ettiği husustur. Yani lafzın manasının delalet ettiği manadır.

Mantuk: Lafzın delaletinden anlaşılandır. Mefhum ise, lafzın delalet edileninden anlaşılandır.

Yeri gelmişken hemen şunu söyleyelim ki nas'ın delaleti kati ise içtihat, ihtilaf ve zan olmaz, çünkü bir kaide olarak nas varken içtihat edilmez kaidesi söz konusudur.

Mefhum ise lafzın sözde zikri geçmeyen manaya delalet etmesidir.Misal;

وَقَضٰى رَبُّكَ اَلَّا تَعْبُدُٓوا اِلَّٓا اِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًاۜ اِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُمَٓا اَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَٓا اُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَر۪يمًا 

Rabbin, kendisinden başkasına ibadet etmemeniz ve anne babaya iyilik etmenizin (gerekliliğine) hükmetti. Onlardan biri ya da her ikisi senin yanında yaşlanırsa, onlara “öf” bile deme! Onları azarlama ve onlara değerli bir söz söyle. (17/İsrâ, 23)

Usul ilminde ayetler arasında bu açıdan mef’ul ile mantuk açısından bir Taarruz söz konusu olursa mantuk’un mefhuma tercih edilmesi gerekir.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبٰٓوا اَضْعَافًا مُضَاعَفَةًۖ وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَۚ 

Ey iman edenler! (Oranları) kat kat arttırılmış faizi yemeyin, Allah’tan korkup sakının ki kurtuluşa erebilesiniz. 

فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ۚ وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُ۫سُ اَمْوَالِكُمْۚ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ

 Şayet (faizli işlemleri) bırakmadıysanız (o hâlde) Allah’a ve Resûl’üne savaş ilan edin! Şayet tevbe ederseniz mallarınızın (faiz bulaşmamış) ana sermayesi size aittir. Zulmetmez ve zulme de uğramazsınız. (2/Bakara, 279)

Birinci ayettin mefhumu muhalifine göre kat kat olmayan ribada bir mahsuru yoktur, ikincisinde ise ayetin mantukuna göre ise az da olsa Riba haramdır. Bu iki ayet arasında konusunda taarruz etmektedir, işte bu açıdan bir kaide olarak mantuk mefhuma tercih edilir ve az da olsa çok da olsa Ribanın haram olduğu hükmüne varılır.

Dolayısıyla kat kat olarak gelen faiz konusuna gelince bu bir sınırlandırma ya da bir şart değildir. Mekke’nin müşrikleri en çok uyguladıkları faiz çeşidi kat kat faiz uygulamasını yapmaları sebebiyledir.

Gürsel Gürbüz