Usul İlmi: Şart Nedir?

Şart sözlük manası işaret ve alamet manasındadır.

Istılah’da Şart: Hükmün var olabilmesi, kendisinin varlığına bağlı olan, dayalı olan, kendisinin varlığı onun varlığını zaruri kılmayan ve onun yapısında bir parça teşkil etmeyen fiil ve vasıf olarak tanımlanmıştır.

İster asıl’da ister furu'da yada ister teklifi hükümlerde olsun  şart: işlemin başlaması veya sona ermesinin ilerideki bir olaya bağlanması yahut hukuki işlem için kayıtlar konması anlamında bir terimdir.

Şer’i Açıdan Şart İki Şekilde Görülür;

Şart farklı yönlerden iki farklı ayırıma tabi tutulmuş ve usulcüler bu meseleyi şer‘i şart diye ikiye ayırmışlardır.

1- Sebebin Şartı: Kısas cezasının sebebi olan öldürme fiilinde kasıt ve düşmanlık sebebin şartıdır. Bu şart yoksa sebep noksan kalacağından kısas cezası uygulanamaz. 

2- Hükmün Şartı. Evlenme akdinde şahitlik şartı’da böyledir. Bu şart gerçekleşmeyince evlenme akdi sahih olmaz. Zekatta nisab miktarına malik olduktan sonra bir yılın geçmesi zekatın edasının vacip olması hükmünün şartıdır. 

Hakiki Ve Cali Şartlar Açısında Şart İki Kısma Ayrılır;

Rabbimiz bir hükümün Muteber bir şekilde gerçekleşebilmesi, ibadetlerin ya da buna benzer hukuki muamelelerin sahih olabilmesi için fiillerin hukuki sonuç bağlanabilmesi ve cezanın uygulanabilmesi için şartlar ortaya koymuştur. Dolayısıyla bu hukuki şartlar gerçekleşmediği sürece ne ibadetler ne de hukuki muamelede söz konusu olmaz ve bu sonuca bağlanmadığı gibi cezalarda uygulanmaz. Misal;

Küçük bir çocuğa mallarını teslim edebilmenin şartı ruşt çağına gelmesidir.

Şer'i şartlarda kendi içinde sebebin illetin şartı ve hükmün şartı olmak üzere ikiye ayrılır;

a- Sebebin İlletin Şartına Misal;

Kısas cezasının sebebi illeti olan öldürme, fiilinde kasıt vasıf saldırı durumu söz konusu sebebin illetin şartıdır. Bu şart yoksa sebep-illet noksan kalacağından kısas cezası da uygulanamaz.

Dolayısıyla kasıt ve haksız saldırı söz konusu olması kısas cezasını uygulamasına engel olur. Çünkü bu sebep ve illetin noksan olmasına sebebiyet vermiştir.

b- Hükümün Şartına Misal;

Zekatta nisap miktarına sahip olan bir kimse bir yıl geçmesinde  onun zekat vermesi vacip hükmün şartıdır. Dolayısıyla bir yıl olmadan zekat verme şartı yoktur, ne zaman zekat vermek söz konusu olursa şart nisap miktarına ulaşmaktadır. Başka bir Misal;

''Eğer sen eve gidersen boş ol’' sözü talakın illetidir yani boşanmaya sebebiyet verir. Ancak bu talak hükmünün gerçekleşmesi eve girme şartına bağlıdır.

2- Cali Şart: bu ise sosyolojik açıdan insanların hukuki muameleleri ile ilgili kendilerin ortaya koydukları kayıtları ifade eder. Bu da iki şekilde görülür;

 Taliki şart ve Takyidi şart

a- Taliki Şart: Muamelatta meydana gelebilecek bir olaya bağlanmasını ifade eder. Taliki şart kişi kendisi ile ilgili hukuki muamelenin varlığını belli bir durumun meydana gelmesine bağlamayı ifade eder. Misal;

Borç ilişkisinde alacaklıya benim paramın gelmesi halinde senin borcuna kefilim demesi ileride meydana gelebilecek bir olaya bağlanmasıdır.

Bu şartlar alım-satım ve kira gibi temlik ifade eden sözleşmelerde olmaz. Ancak boşama ve azad etme gibi bir kısım tek taraflı hukuki muameleler ile kefalet vevekalet gibi temlik ifade etmeyen sözleşmelerde geçerlidir.

b- Takyidi Şart: Bu insanların hukuki muamelelerin meydana getirilmesine ilişkin olarak ileri sürdükleri şartlar ve kayıtlara taklidi şart adı verilir. Misal;

Bu malın bedeli bir ay sonra ödenmek şartıyla ve ödenmek üzere bin liraya satın aldım gibi.

Hanefiler ise takyidi şartı üç kısma ayırmışlardır;

a- Sahih Şart: Aklın yerine uygun olup onu teyit eden veya nasların tekit ettiği ve örfi ile sabit olan şartlar sahih şarttır.

b- Basit Şart: Bu akdin gereğine uygun olmayan ve teyit etmeyen ancak taraflardan birine faydası olan şarta fasit şart denir. Misal;

Bir kişinin evini satarken onda bir ay oturacağını şart koşması gibi bu tür şart ileri sürülerek meydana getirilen bir alım satım sözleşmesi geçersizdir ve fasittir. Ancak bir örf halini almışsa o takdirde o şartlar meydana getiren bir satıım sözleşmesi geçerli olur.

c- Batıl Şart: Bu ise hukuki bir muamele meydana getirilirken taraflardan hiçbirine faydası olmayacak şekilde ileri sürülen bir şart batıl bir şarttır. Misal;

Birinin evini satması fakat hiç kimsenin bu saatte evde oturmaması şartının koşması gibi.

 

Gürsel Gürbüz